درس خارج فقه استاد احمد عابدی

موضوع: ارش

کلام در باب این بود که اگر دو جنس ربوی مانند گندم به گندم معامله بشود و یکی معیوب بود، آیا در این جا ارش گرفتن موجب ربا می‌شود یا خیر؟ و اگر موجب ربا بشود آیا این ربا حلال است یا حرام است؟

اولین اشکالی که به فرمایش این بزرگان وارد است این که در باب تعارض گفته می‌شود هرگاه ارتباط دو دلیل، عموم و خصوص من وجه بود، تعارض محقق می‌شود، در صورتی است که دو دلیل عام باشند، نه این که هر دو دلیل مطلق باشند. اگر هر دو دلیل عام و با نسبت عموم و خصوص من وجه هستند، تعارض محقق می‌شود و باید به مرجحات مراجعه نمود.

اما اگر هر دو دلیل مطلق باشند، این جا عموم من وجه و تعارض کردن این دو دلیل، از ناحیه‌ی عقل است، نه این که از ناحیه‌ی متکلم باشد، و لذا نه باب تعارض است و نه باب ترجیح است. و مانحن فیه از این قبیل است، یک دلیل می‌فرماید ربا حرام است و دلیل دیگر می‌فرماید ارش جایز است، و هر دو هم مطلق هستند.

اشکال دیگری که به فرمایش آیت الله خوئی و مرحوم ایروانی وارد است این که در روایات آمده است هر چه خلاف قرآن است، ما آن را نگفته‌ایم. وقتی دو حدیث متعارض هستند، آن چه خلاف قرآن است باطل است. باب تعارض این بود که رابطه‌ی دو دلیل عموم و خصوص من وجه باشد (یعنی در ماده‌ی اجتماع تعارض دارند، و در ماده‌ی افتراق تعارض ندارند.) یک دلیل که یک ماده‌ی اجتماع و یک ماده‌ی افتراق دارد، آیا ممکن است بگوییم ماده‌ی اجتماعش باطل است و ماده‌ی افتراقش درست است؟ مثلا یک دلیل می‌فرماید ربا حرام است، دلیل دیگر می‌فرماید ارش جایز است، در مورد روایتی که می‌فرماید ارش جایز است آیا می‌توان گفت آن جایی که ارش ربا است، این روایت باطل است، و جای دیگری که ارش ربا نیست، روایت درست است؟ یعنی میتوان نصف مدلول یک کلام را پذیرفت و نصف مدلول آن را نپذیرفت؟

بنابراین نمی‌شود ترجیح موافقت با قرآن را در ما نحن فیه، جاری کنیم.

نتیجه این که اگر ارش موجب ربا باشد (ما گفتیم صغرویاً ربا نیست، زیرا حین المعامله مساوی بوده‌اند و ارش هم غرامت است.) می‌توان گفت ادله‌ی ربا (از باب لحن ربا و لحن ارش) قوی‌تر از ادله‌ی جواز ارش است. بنابراین اگر ارش موجب ربا باشد، این ارش حرام است.