درس خارج فقه استاد احمد عابدی

موضوع: مسقطات

در باب مسقطات خیار سه بحث وجود داشت، یکی مسقطاتی که سبب اسقاط حق رد می‌شد، یکی مسقطاتی که سبب اسقاط ارش می‌شد و یکی هم مسقطاتی که سبب اسقاط هر دو می‌شود. در مورادی که نمی‌توان ارش گرفت، کلام را ادامه می‌دهیم.

شیخ انصاری فرموده است در دو صورت ارش ساقط می‌شود؛

صورت اول: اگر گرفتن ارش موجب ربا شود، امکان گرفتن ارش وجود ندارد.

صورت دوم: اگر عیب، باعث نقص قیمت نشود، امکان گرفتن ارش وجود ندارد.

اما آن گونه که ما بیان نمودیم در خیار عیب، تخییر بین رد و ارش وجود ندارد. ابتدائا حق رد یا فسخ وجود دارد، اگر امکان رد فراهم نبود، نوبت به ارش می‌رسد. طبق این نظر، اصلا این بحث که بخواهیم بگوییم گاهی ارش دون الرد ساقط می‌شود، بحث نادرستی است؛ اما به تبع شیخ انصاری، فرض را بر این می‌گذاریم که ارش و رد، در عرض هم هستند.

شیخ فرمود در دو صورت ارش ساقط می‌شود، اما بهتر بود بفرماید ارش در سه صورت ساقط می‌شود، زیرا یک صورت هم این است که "اگر مشتری حق ارش را در ضمن عقد یا بعد از عقد ساقط کند" حق ارش ساقط می‌شود.

در صورت اولی که شیخ فرمود، فرض مسئله این است که اگر دو جنس ربوی را به یکدیگر بفروشند، اگر بعد العقد مشخص شد یکی معیوب است و مشتری بخواهد در برابر عیب، ارش بگیرد، این ارش باعث می‌شود احد العوضین تفاضل نسبت به عوض دیگر داشته باشد و ربا پیش می‌آید. هر وقت هم ربا بود هم گناه دارد، هم معامله باطل است. پس اگر بعد العقد چیزی اضافه شد، ربا نیست و اشکالی ندارد.

اولاً بیان نمودیم در دو جنس ربوی، یعنی هم ربوی باشند، هم جنس آن‌ها یکی باشد؛ مثلا اگر دو نفر با هم یخچال مبادله کنند، هم جنس هستند، اما ربوی نیستند.

ربا گاهی در قرض است گاهی هم ربا غیر قرضی است. اگر ربا در معاملات باشد، هم حکم تکلیفی دارد (گناه کرده است) و هم حکم وضعی دارد (معامله باطل است)؛ اما اگر ربای در قرض باشد، حکم تکلیفی دارد، اما آیا خود قرض هم باطل می‌شود؟ در ربای قرضی، اصل قرض صحیح است، اما اضافه‌ای که شرط کرده‌اند، آن باطل است.

فرض کنیم کسی یک کالای ربوی را به یک کالای ربوی دیگر خرید (مثلا یک کیلو عدس را با یک کیلو عدس مبادله کرد) سپس متوجه شد کالایی که گرفته معیوب است، اگر بخواهد ارش بگیرد، آیا ربا لازم می‌آید یا خیر؟ اگر بخواهد معامله را فسخ کند ایرادی ندارد، اما اگر بخواهد ارش بگیرد، معنایش این است آن چه را که گرفته وزنش بیش از آن چیزی است که گرفته است. برخی از فقها قائل شده‌اند چون تفاضل جنسین پیش آمده، ربا است و حرام می‌باشد. (یحیی بن سعید در کتاب جامع الشرایع و علامه‌ی حلی قائل به چنین نظری شده‌اند.)

حال ما باید بحث کنیم که آیا ربا پیش می‌آید یا خیر؟ اگر هم ربا پیش می‌آید، دلیلش چیست؟ اگر هم ربا نبود آیا اصل مسئله درست است و می‌توان ارش گرفت یا خیر؟

سابقاً در اوائل بحث خیار عیب مطرح نمودیم که ارش در باب خیار عیب، یک نوع تغریم و بدهکار نمودن یک طرفه است. کسی که چیز معیوبی را می‌فروشد بدهکار نیست، اگر خریدار بخواهد می‌تواند بایع را بدهکار کند. بعباره اخری ارش جزئی از ثمن نیست، طبق این نظر، در بحث ما هیچ ربائی پیش نمی‌آید و هیچ اشکالی ندارد. زیرا ربا جایی است که حین المعامله یک جنس بیشتر و یکی کمتر باشد.