درس خارج فقه استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: مسائل مستحدثه/مسائل کرونا /وجوب درمان و ساخت واکسن کرونا

1- حدیث اخلاقی

در عظمت غدیر همین بس که رسول مکرم اسلام صلی الله علیه و آله فرمان دادند که همه غدیر را تبلیغ کنند. خداوند هم فرمود اگر غدیر را تبلیغ نکنی رسالتت کامل نیست.

1.1- فرازهایی از خطبه غدیر

﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ ۖ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ﴾[1]

آخرین صفت ایشان مبلغ است؛ یعنی رساندن ولایت. رسالت اکمال و اتمامش در غدیر است. غدیر ام نبوت و ولایت است. مرجع نبوت به ابلاغ رسالت است. قطعا چنین است.

در فرازی از خطبه غدیر فرمودند: «فليبلغ الحاضر الغائب والوالد الولد إلى يوم القيامة».[2]

حضرت تکلیف را برای همه مشخص کردند. حاضر غایب را اطلاع دهد و هر پدری فرزند خودش را تا روز قیامت نسبت به غدیر توجیه و تبلیغ کند. چنین تعبیری نسبت به هیچ مساله اعتقادی و اخلاقی نداریم.

تبلیغ غدیر واجب است. والدین باید برای کم سن و سال‌ها مطرح کنند. با بیان فضیلت‌ها، با قصه و با توضیح کلمات ائمه علیهم السلام بیان کنند.

غدیر هر ساله در ذی‌حجه و در حجه الوداع تبلیغ شود. به عنوان واجب بلکه اوجب واجبات مطرح شود.

مطلب دوم اینکه امر به معروف و نهی از منکر هم یکی از واجبات و نظارت‌های عمومی برای همه است و بر فرد فرد واجب است. در روایات داریم اگر این دو اقامه نشود دیگر واجبات ادا نمی‌شود.

«وأمروا بالمعروف وانهوا عن المنكر ألا وإن رأس الأمر بالمعروف والنهي عن المنكر أن تنتهوا إلى قولي وتبلغوه من لم يحضر وتأمروه بقبوله وتنهوه عن مخالفته فإنه أمر من الله عز وجل ومني ولا أمر بمعروف ولا نهي عن منكر إلا مع إمام معصوم».[3]

اگر دعوت به خوبی‌ها را جمع کنی نقطه بالایی دارد که رأس آن است و نقطه فرماندهی امر به معروف این است که به قول من برسید. قول آقا رسول الله صلی الله علیه و آله جعل ولایت از جانب حضرت حق است و ابلاغ ولایت.

﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾[4]

یکی از بالاترین امرهای به معروف بیان غدیر است.

حضرت امام باقر علیه السلام در کافی و بحار هست:

أبو علي الأشعري، عن الحسن بن علي الكوفي، عن عباس بن عامر، عن أبان بن عثمان، عن فضيل بن يسار، عن أبي جعفر (عليه السلام) قال: «بني الاسلام على خمس: على الصلاة والزكاة والصوم والحج والولاية ولم يناد بشئ كما نودي بالولاية، فأخذ الناس بأربع وتركوا هذه - يعني الولاية -».[5]

مردم از این پنج رکن ولایت را رها کردند. به قدری که به ولایت پرداخته شده به بقیه پرداخته نشده است. مردم سهل‌انگاری دارند و گله داشتند که به این رکن پنجم نپرداختند. ولایت در شمارش پنجم و در حقیقت اول است.

ان شاء‌الله خدا آنچه خیر دنیا و آخرت است به ما توفیق دهد.

1.2- فضائل غدیر در زیارت غدیریه

بهترین ذکرها ذکر حضرت علی علیه السلام است.

حدود 206 فضیلت برای حضرت علی علیه السلام در این زیارت آمده است. حدود 32 آیه قرآن آمده است. همین آیه ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾ و آیات دیگر در این زیارت شریفه مطرح شده است.

اگر بخواهیم اجمالش را مطرح کنیم: آیه، روایت و فضایل و اوصاف دارد و گزیده‌ای از حوادث مهم تاریخ اسلام در آن مطرح شده است مانند غصب فدک، مانند جنگ بدر، احزاب، احد، حنین، صفین، جمل، نهروان، شهادت عمار و مانند آن. أین عمارِ حضرت علی و لا سیف الا ذوالفقار، شهادت خود حضرت علی علیه السلام، بیزاری از دشمنان و تولی و تبری. برائت از قاتلان حضرت سید الشهدا علیه السلام و برائت از منکران اهل بیت علیهم السلام.

این زیارت عصاره‌ای از اخلاقیات و اعتقادات انسان است.

بسم الله الرحمن الرحیم

«اَلسَّلاَمُ عَلَى مُحَمَّدٍ رَسُولِ اَللَّهِ خَاتَمِ اَلنَّبِيِّينَ وَ سَيِّدِ اَلْمُرْسَلِينَ وَ صَفْوَةِ رَبِّ اَلْعَالَمِينَ أَمِينِ اَللَّهِ عَلَى وَحْيِهِ وَ عَزَائِمِ أَمْرِهِ وَ اَلْخَاتِمِ لِمَا سَبَقَ وَ اَلْفَاتِحِ لِمَا اُسْتُقْبِلَ وَ اَلْمُهَيْمِنِ عَلَى ذَلِكَ كُلِّهِ وَ رَحْمَةُ اَللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ وَ صَلَوَاتُهُ وَ تَحِيَّاتُهُ».[6]

1) در آغاز سلام بر امیر المؤمنین علیه السلام اولین سلام، سلام به رسول مکرم اسلام صلی الله علیه و آله است. بحثی در اصول داریم که وصف به شیء مشعر به علیت است. اولین صفتی که برای حضرت محمد صلی الله علیه و آله به عنوان رسول الله است. یعنی رسول مطلق الهی است. برخی فرستاده‌های حضرت حق مقید به زمان خاصی هستند. ایشان الی یوم القیامة است. خاتم است. نگین است افضلیت رتبی دارد و پایان انبیای الهی. تقدم رتبی و تأخر زمانی. وصف به ختمیت رسالت. دو وصف در آغاز این زیارت است.

جعل این زیارت‌ها برای معرفی ائمه علیهم السلام است و اولیای الهی.

2) بعدی سید مرسلین است. بر همه کسانی که ایشان فرستاده شده است. هم سید رسل است و هم سید مرسلین است. سیادت بر فرستاده‌شده‌ها.

3) صفوة رب العالمین. جعل سلام بر ائمه و آقا رسول الله صلی الله علیه و آله به این جهاتی است که در این زیارت شریفه بیان شده است.

با تأمل‌های خاصی که خواهیم داشت به برکت اولیای الهی بتوانیم این زیارت را نهادینه کنیم. امسال و هر سال. این زیارت را به عنوان متون معرفتی و اسلامی مغتنم بشماریم.

2- خلاصه جلسه گذشته

در مباحث گذشته به اینجا رسیدیم که آیا پلاسمای خون قابل خرید و فروش هست یا خیر؟

اگر درمان منحصر شود به برخی افراد، یا برخی اشیا وجوب می‌آورد؟

به این نتیجه رسیدیم که حرمت خون، حرمت تکلیفی در اکل است نه در غیر آن. حرمت بیع ندارد. خون از مصادیقی است که تغییر موضوع داده است. حکم هم به تغیر موضوع تغییر می‌کند. احکام لا یتغیر است.

در زمان ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْکُمُ الْمَيْتَةُ وَ الدَّمُ﴾[7] آیه برای حرمت خوراکی مطرح شد و استفاده غیر خوراکی نداشت. پزشکی امروز پیشرفت کرده و فراورده‌های خونی بحثی است.

3- حکم درمان و ساخت واکسن کرونا

برخی اعزه پرسیدند اگر تلاشی برای درمان و ساخت واکسن لازم است، تکلیف چیست؟

با توجه به مبانی گذشته ذات باری تعالی از آنجا که حفظ نفوس را اهم واجبات می‌دانند (و حفظ جان بعد از حفظ نظام مقدم است) آنچه برای حفظ جان است، واجب است. در نتیجه اگر تداوی و مداوای مرضی در استفاده از یک دارویی منحصر بشود، واجب است. نه تنها به عنوان وجوب مقدمی بلکه وجوب اصلی حفظ جان.

حال چند مسأله دیگر در آن گنجانده می‌شود که ذکر می‌شود.

4- پنهان‌کاری یا فرار از درمان در کرونا

آیا اگر روزی مریضی کرونایی تن به مداوا نمی‌دهد یا بیماری‌اش را پنهان می‌کند (یا از روی ترس یا برای پرهیز نکردن مردم) بر دیگران واجب است او را درمان کنند؟

از باب حفظ جان دیگران که واجب است و اینکه نمی‌توانیم به دیگران ضربه بزنیم، باید درمانش را به طور واجب انجام دهد. دیگران هم باید مراقب باشند او انجام دهد. این بیماری واگیری دارد و باید ابتلای دیگران را مراقب بود. هم حرمت ابتلای دیگران دارد و هم وجوب مراقبت‌های بهداشتی و هم کاری کند دیگران مبتلا نشوند. خودش را هم باید حفظ کند.

5- خودداری پزشک از درمان

اگر روزی طبیبی ممانعت از طبابت برخی بیماران داشت و بیماران در شرف مرگ قرار گرفتند، می‌توانند او را مجبور به مداوا کنند. مداوا کردن این افراد بر او واجب است. اگر انحصار درمان در اطبای ریوی بود، به عنوان حکم الهی واجب است. به عنوان مکلف عالم و متخصص تکلیف شاملش می‌شود. اگر روزی کسی سرپیچی کرد حاکم اسلامی می‌تواند مجبور به مداوا کند.

6- گرفتن اجرت در ازای درمان واجب

در واجب کفایی اجرت جایز است گرچه من به الکفایة نیز هست. به نظر ما مداوا را از طبیب بخواهند و طبابت کند ولی در عین حال مسائل اقتصادی و اجرت او را به نحو کامل و شایسته بدهند. نسبت به او باید بریء الذمه شوند.

7- وجوب ساخت دارو و واکسن کرونا

واکسن، ویروس ضعیف شده برای ایجاد مقاومت در بدن‌ها جهت درمان ویروس قوی‌تر است.

اگر بیماری‌ای مانند کرونا و آنفلونزا دارویی دارد که واکسن است، آیا ساخت این واکسن وظیفه است؟

بر خود متخصصان ساخت دارو و واکسن، واجب است از باب حفظ نفوس و از باب مراجعه جاهل به عالم. باید از نظر آنها استفاده کرد و دولت هم باید مجبور کند.

اگر ساختن دارویی را گفتند با ارزش اقتصادی می‌توانیم انجام دهیم باید دولت و ملت انجام دهند. چون حفظ نفوس از اوجب واجبات است.

اگر ضرورتی اقتضا کند در برخی روایات داریم که فلان دارو در دست مسلمانان نیست ولی یهودی‌های مدینه یا فرقه‌ای دارند. یهودی‌ها از قدیم در کار پزشکی بودند. می‌شود استفاده کرد؟ فرمودند حفظ جان واجب است. می‌توانید استفاده کنید و اعتماد به کارشان داشته باشید در صورتی که جای اعتماد باشد.

در مسأله ساخت واکسن نظرمان این است که نه تنها متوجه اطبای اسلامی است بلکه متوجه اطبای مکلف است. طبیب مکلف بالغ اگر می‌تواند باید واکسن را بسازد. این وجوب وجوب عقلی است. منصرف به نفس مکلف است نه منصرف به ایمان او. از باب انجام اوامر الهی مسلمین و مسلمات تقدم دارند.

در برخی روایات در وسائل دارد از امام رضا علیه السلام که درباره امیر المؤمنین علیه السلام به درخواست مأمون نوشتند:

«وأن الدليل والحجة من بعده على المؤمنين و القائم بأمور المسلمين، والناطق عن القرآن والعالم بأحكامه، أخوه وخليفته ووصيه والذي كان منه بمنزلة هارون من موسى، علي بن أبي طالب عليه السلام أمير المؤمنين وإمام المتقين وقائد الغر المحجلين، يعسوب المؤمنين وأفضل الوصيين بعد النبيين».[8]

اگر کسی قائم به امور مسلمین باشد رأی او مقدم است.

﴿وَ الَّذِينَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَمْرُهُمْ شُورى‌ بَيْنَهُمْ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ﴾[9]

مشورت نسبت به ساخت واکسن و مقدمات آن هم در تیم‌های تخصصی واجب است. کسانی که در نشر و ساخت وارد هستند باید مشورت بگیرند.

7.1- ادله روایی

7.1.1- وجوب اهتمام به امور مسلمین

در روایات مختلفی اهتمام به امور مسلمین داریم.

روایات صحیحه است در وسائل[10] و کافی باب الاهتمام بامور المسلمین آمده است.

علي بن إبراهيم، عن أبيه، عن النوفلي، عن السكوني، عن أبي عبد الله (عليه السلام) قال: قال رسول الله (صلى الله عليه وآله): «من أصبح لا يهتم بأمور المسلمين فليس بمسلم».[11]

اگر کسی شبانه روزی بر او بگذرد و به امور مسلمین اهمیت ندهد مسلمان نیست. اصبح یعنی صار. گاهی فراتر از امور مسلمین است و امور بشری است.

مرحوم ملا صالح مازندرانی در شرح اصول کافی عبارت خوبی دارند:

قوله (قال قال رسول الله (صلى الله عليه وآله) من أصبح لا يهتم بأمور المسلمين) أن لا يعزم على القيام بها ولا يقوم بها مع القدرة (فليس بمسلم) أي ليس بكامل في الإسلام ولا يعبأ بإسلامه، والمراد بأمورهم أعم من الأمور الدنيوية والأخروية، ولو لم يقدر عليها فالعزم حسنة يثاب به وكمال له.[12]

اگر می‌تواند و قدرتی داشته باشد در بر طرف کردن گرفتاری‌های مسلمانان اسلامش کامل نیست چه در امور دنیوی و چه اخروی.

اگر در آن سوی دنیا کسی نیاز دارد و این طرف فرد توانی دارد مکلف است که نیاز او را بر طرف کند. همین است که جهان را دهکده واحد می‌کند. سرمایه‌داران جهان را از باب قدرت‌نمایی دهکده واحد می‌دانند. اسلام از باب تکلیف جهان را واحد می‌داند.

در اینجا صحبت دیانت نیست. در این ویروس منحوس جهانی اصل ادای تکلیف است.

جالب اینجا است «من أصبح لا يهتم بأمور المسلمين فليس بمسلم»

1) اول عام است؛

2) و دوم به اموری که مهم است برای آنها بکوشیم.

3) سوم اعم از امور دنیوی است و اخروی است. دنیوی اعم از پزشکی و غیر آن است.

7.1.2- وجوب قضای حاجات دیگران

دفع کرب و اذیت و قضای حوائج عنوان واجب است.

در روایات قضای حوائج داریم: کسی که حاجات مردم را برآورده کند برابری با چند حج می‌کند.در ایام حج هستیم.

وعنه، عن أبيه، عن محمد بن زياد، عن صندل، عن أبي الصباح الكناني قال: قال أبو عبد الله عليه السلام: «لقضاء حاجة امرئ مؤمن أحب الله من عشرين حجة كل حجة ينفق فيها صاحبها مأة ألف».[13]

محمد بن علي بن الحسين في (المجالس) عن أبيه، عن سعد بن عبد الله، عن أحمد بن الحسين بن سعيد، عن سهل بن زياد، عن أحمد بن محمد بن ربيع، عن محمد ابن سنان، عن أبي الأعز النخاس قال: سمعت الصادق جعفر بن محمد عليهما السلام يقول: «قضاء حاجة المؤمن أفضل من ألف حجة متقبلة بمناسكها، وعتق ألف رقبة لوجه الله وحملان ألف فرس في سبيل الله بسرجها ولجمها».[14]

ما باید نظام سلامتی، نظام اخوت دینی، اخوت انسانی‌ و کمک انسانی‌مان را به یکدیگر به طور شایسته داشته باشیم.

8- وجوب عرضه عمومی واکسن کرونا

اگر کسی توانست واکسن را بسازد واجب است عرضه کند.

اینجا جای تشکر از اطبا دارد. در سراسر جهان تلاش می‌کنند. اطبای ما مدافعان سلامت می‌شوند و شهید می‌دهند.

ان شاء الله به زودی خبر خوش ساخت واکسن داده شود.

در دعای عرفه خواندید صانع اصلی خداوند است[15] و مصنوع اولیه حضرات معصومین علیهم السلام هستند. مصنوع بعدی بشر است.

حضرت جبرائیل علیه السلام واسطه علم است. ما همه علوم را اسلامی می‌دانیم.

حفظ جان غیر مسلمان واجب نیست ولی به عنوان رسیدن به امور انسانی و قضای حاجت چرا لازم است.

در مدینه به یهودی‌ها دارو و درمان می‌دانند.

8.1- ادله وجوب عرضه عمومی واکسن

1) سیره عقلاییه است. جهان درگیر است لذا بحث همه مکلفین است. از باب تکلیف مکلفین بر همه واجب است تلاش همگانی داشته باشند. ان شاء الله رفع حوایج و ایصال الخیر الیهم.

2) اگر مظلومی در گوشه عالم هل من ناصر او بلند باشد مسلمان در این سوی دنیا باید کمک کند. اعانه ظالم حرام و اعانه مظلوم واجب است. اینها را از مصادیق مظلوم می‌دانیم. این ویروس به آنها ظلم کرده است؛ ظلم شامل اشیا هم می‌شود.

یک فاجعه و بلای جهانی است. مقام معظم رهبری دامت برکاته فرمودند: وبای جدید[16] و ویروس منحوس.[17]

این مسأله هست که باید توکل به خدا کنند. هیچ قدرت ویروسی از قدرت خدا بالاتر نیست. ﴿يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ﴾.[18]

ان شاءالله به خیر می‌گذرد؛ فقط باید به تکلیف عمل کرد.

گاهی درمان وجوب عینی می‌شود. اگر ساخت واکسن در انحصار چند نفر است واجب عینی است.