درس خارج فقه استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: مسائل مستحدثه/مسائل کرونا /حکم بازگشایی مشاهد و مساجد در ایام کرونا

1- حدیث اخلاقی

امروز روز چهارشنبه است. گرچه هر روز حدیث اخلاقی خوانده می‌شد ولی امروز به روایتی شهادت امام رضا علیه السلام و یکی از روزهای خاص زیارتی حضرت است.

صَلاَةً كَثِيرَةً تَامَّةً زَاكِيَةً مُتَوَاصِلَةً مُتَوَاتِرَةً مُتَرَادِفَةً كَأَفْضَلِ مَا صَلَّيْتَ عَلَى أَحَدٍ مِنْ أَوْلِيَائِكَ.[1] ‌

این صلوات خاصه را هر روز در زندگی‌مان نهادینه کنیم.

1.1- برتری زیارت امام رضا علیه السلام بر زیارت سیدالشهدا علیه السلام

شیخ حر عاملی چند روایت از روایات صحیحه در وسایل در تتمه کتاب الحج آورده است ابواب المزار باب 85 تیتر ایشان این است:

باب استحباب اختیار زیارة الرضا علیه السلام علی زیارة‌ الحسین علیه السلام.

یعنی اگر امر دایر شود بین انتخاب زیارت امام رضا و امام حسین علیهما السلام زیارت امام رضا استحباب بیشتری دارد.

چند روایت است نقل می‌کنند:

1) حمد بن يعقوب، عن علي بن إبراهيم، عن علي بن مهزيار قال: قلت: لأبي جعفر عليه السلام: جعلت فداك زيارة الرضا عليه السلام أفضل أم زيارة أبي عبد الله الحسين عليه السلام؟

فقال: «زيارة أبي أفضل، وذلك أن أبا عبد الله عليه السلام يزوره كل الناس، وأبي لا يزوره إلا الخواص من الشيعة».[2]

زائران حضرت زائران خاص حضرت هستند. واقفی‌ها ایشان را زیارت نمی‌کنند. شیعه 12 امامی است که ایشان را زیارت می‌کنند. لذا ثواب زیارت ایشان از زیارت امام حسین علیه السلام افضل است.

این روایت بعدی در حد اعجاز است. که شهادت امام رضا علیه السلام را در طوس حکایت می‌کنند.

2) وعن الصادق عليه السلام قال: «يقتل لهذا وأومأ بيده إلى موسى - ولد بطوس لا يزوره من شيعتنا إلا الأندر فالأندر».[3]

امام صادق علیه السلام اشاره به امام کاظم علیه السلام کردند که فرزندی از ایشان در طوس به شهادت می‌رسد که جز شیعیان نادر ما کسی او را زیارت نمی‌کند.

انسان به مرحله‌ای می‌رسد که دُرّ نادر و یتیم می‌شود. الاندر فالاندر یعنی الامثل فالامثل.

نادرترین و بهترین شیعیان ما زائر ایشان می‌شوند.

ان شاء الله قدر بدانیم زیارت حضرت را.

1.2- برتری زیارت امام رضا علیه السلام بر سایر ائمه علیهم السلام

باب بعدی را مرحوم صاحب وسائل این طور تیتر زدند:

باب 86 : استحباب اختيار زيارة الرضا (علیه السلام) على زيارة كل واحد من الأئمة عليهم السلام.

زیارت ایشان بر هر یک از ائمه علیهم السلام افضل است.

محمد بن يعقوب، عن محمد بن يحيى، عن علي بن الحسين النيسابوري، عن إبراهيم بن أحمد، عن عبد الرحمان بن سعيد المكي، عن يحيى بن سليمان المازني، عن أبي الحسن موسى عليه السلام (في حديث) قال: «من زار قبر ولدي علي وبات عنده ليلة كان كمن زار الله في عرشه، قلت: كمن زار الله في عرشه؟ فقال: نعم إذا كان يوم القيامة كان على عرش الرحمن أربعة من الأولين، وأربعة من الآخرين، فأما الأربعة الذين هم من الأولين: فنوح، وإبراهيم، وموسى، وعيسى عليهم السلام وأما الأربعة من الآخرين: محمد وعلي والحسن والحسين عليهم السلام، ثم يمد الطعام (المضمار خ ل) فيقعد ومعنا زوار قبور الأئمة إلا أن أعلاهم درجة وأقربهم حبوة زوار قبر ولدي عليه السلام».[4]

محمّد بن يعقوب، از محمّد بن يحيى العطّار، از علىّ‌ بن حسين نيشابورى، از ابراهيم بن محمّد، از عبد الرحمن بن سعيد المكّى، از يحيى بن سليمان مازنى، از ابى الحسن موسى بن جعفر عليه السّلام، حضرت فرمودند:{در کامل الزیارات ص307 این بخش اضافه شده است: كسى كه قبر فرزندم را زيارت كند براى او نزد خدا ثواب هفتاد حجّ‌ مقبول مى‌باشد. راوى مى‌گويد: محضرش عرضه داشتم: ثواب هفتاد حج‌؟! حضرت فرمودند: بلى، بلكه ثواب هفتصد حج‌؟! عرض كردم: هفتصد حج‌؟! فرمودند: بلى، بلكه ثواب هفتاد هزار حج. عرض كردم: هفتاد هزار حج‌؟! فرمودند: بلى، از اين گذشته بسا حج مقبول واقع نمى‌شود،} كسى كه آن حضرت را زيارت كند و شب را نزد آن جناب بيتوته كند مثل كسى كه است كه خدا را در عرش زيارت كرده. عرض كردم: مثل كسى كه خدا را در عرش زيارت كرده‌؟! حضرت فرمودند: بلى، هنگامى كه قيامت به پا شود چهار تن از اولين و چهار تن از آخرين روى عرش خدا هستند. امّا چهار تن از اوّلين عبارتند از: حضرت نوح و ابراهيم و موسى و عيسى عليهم السّلام. و امّا چهار تن از متأخرين عبارتند از: حضرت محمّد و على و حسن و حسين صلوات اللّٰه عليهم اجمعين. سپس مجلس كشيده شده و در آن توسعه داده مى‌شود {سفره پهن می‌شود} و كسانى كه قبور ائمه را زيارت كرده‌اند با ما روى عرش مى‌نشينند. توجه داشته باش كسى كه قبر فرزندم على عليه السّلام را زيارت كرده باشد درجه‌اش از ديگران اعلى و عطیه اهدائى او بهتر از سايرين مى‌باشد.

زیارت مائده خاص بهشتی است. مائده یک بار بیشتر نیامده که در سوره مائده و دعای حضرت عیسی علیه السلام است.

﴿قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ اللَّهُمَّ رَبَّنَا أَنْزِلْ عَلَيْنَا مَائِدَةً مِنَ السَّمَاءِ تَكُونُ لَنَا عِيدًا لِأَوَّلِنَا وَآخِرِنَا وَآيَةً مِنْكَ ۖ وَارْزُقْنَا وَأَنْتَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ﴾[5]

حبوه ارث خاصی است که پدر برای پسر بزرگ‌تر می‌گذارد. حبوه نتیجه زیارت ائمه علیهم السلام قرار گرفته است.

جناب صدوق همین روایت را به یک سلسله سند دیگر نقل می‌کنند.[6]

زیارت امام رضا علیه السلام بر بسیاری از زیارت‌ها ارجح است. تنها امامی که مضجع شریفشان میان عجم است.

1.3- فضایل امام رضا علیه السلام

اینکه به ایشان امام رضا علیه السلام می‌گویند. چون از خدا راضی است و خدا از ایشان راضی است. دوستان و حتی دشمنان از ایشان راضی هستند.

سکوت و سخن و انتزاعات حضرت از قرآن بود.

رجاء ابن ابی ضحاک مأمور مأمون می‌گوید از مدینه تا طوس با ایشان بودم یا نماز می‌خواندند یا قرآن و یا صیام (در جایی که ده روز اقامت داشتند) و یا قیام داشتند.[7] صیام مطلق است یعنی سکوتی که خودش یکی از منازل سیر و سلوک است.

ما رساله‌ای داریم تحت عنوان عطایای امام رضا علیه السلام به سالکان و عرفا. خیلی از کسانی که به مقامات خاص رسیدند تنها راهشان باب الرضا علیه السلام است.

ان شاء الله برنامه‌ریزی کنید و حالات این بزرگان را بخوانید.

چه صلوات جامعی است هر روز این صلوات خاصه را بخوانیم.

رو به روی بارگاه حضرت معصومه سلام الله علیها هستیم از طرف ایشان به برادر برزگوارشان سلام می‌دهیم:

السلام علیک یا علی بن موسی الرضا علیه السلام.

ان شاء‌الله این سلام در سه عالم به داد ما برسد چنان که خودشان فرمودند:

حدثنا علي بن أحمد بن محمد بن عمران الدقاق ومحمد بن أحمد السناني وعلي بن عبد الله الوراق والحسين بن إبراهيم بن هشام المكتب رضي عنهم قالوا: حدثنا محمد بن أبي عبد الله الكوفي الاسدي عن أحمد بن محمد بن صالح الرازي عن حمدان الديواني قال: قال الرضا عليه السلام: «من زارني على بعد داري أتيته يوم القيامة في ثلاث مواطن حتى أخلصه من أهوالها إذا تطايرت الكتب يمينا وشمالا وعند الصراط وعند الميزان».[8]

﴿يَوْمَ تُبْلَى السَّرَائِرُ﴾[9] ان شاء الله این سلام دست ما را بگیرد. که دست ما خالی است. ﴿هَٰذِهِ بِضَاعَتُنَا رُدَّتْ إِلَيْنَا﴾.[10]

چنان که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: «فاطمه بضعة منی»؛[11] فرمودند درباره امام رضا علیه السلام بضعة منی:

«ستدفن بضعة مني خراسان ما زارها مكروب إلا نفس الله كربه، ولا مذنب إلا غفر الله له ذنوبه».[12]

ما جسارت نمی‌کنیم حضرت زهرا سلام الله علیها سلام را واسطه کنیم ولی امام رضا علیه السلام را واسطه می‌کنیم و در کنار اولیای الهی ریزه‌خوار آنها هستیم.

2- خلاصه بحث گذشته

بحمدلله بحث به اینجا رسید که در بیماری خاص کرونا و مراقبت‌ها و تزاحم با بعضی از واجبات، مستحبات یا احکام دیگر، حکم حج چیست؟ گفتیم وجوب فوری را شاید تعلیق کند ولی اصل وجوب حج را تعطیل نمی‌کند. باید برای این بیماری مدیریت شود. دولت و ملت.

نسبت به اجتماع اربعین نیز همین‌طور است.

3- حکم زیارت امام رضا علیه السلام در ایام کرونا

با توجه به روایاتی که در بحث امروز عرض کردیم، استحباب زیارت امام رضا علیه السلام به طور اکید استفاده می‌شود، زیارت ایشان هم مانند زیارت امام حسین علیه السلام است. دولت و ملت باید بکوشند مشهد الرضا علیه السلام دائر باشد. اگر زیارت استحبابی کنسل می‌شود برای حفظ جان است. مانند زیارت اربعین است که برابری با حج و عمره می‌کند. مشهد حج فقرا است.

قال: سمعت أبا الحسن موسى بن جعفر عليهما السلام يقول: «من زار قبر ولدي علي كان له عند الله تعالى سبعون حجة مبرورة قلت: سبعون حجة؟ قال: نعم وسبعون ألف حجة ثم قال: رب حجة لا تقبل».[13]

گرچه استحباب اکید است ولی فرق است بین جایی که تعظیم شعائر می‌خواهد تعطیل شود یا نفس شعائر. اینها تفاوت دارد.

4- مساجد پناهگاه مردم در بلایا

أخبرنا محمّد ، حدّثني موسى ، قال : حدثنا أبي ، عن أبيه ، عن جده جعفر بن محمّد ، عن أبيه ، عن جدّه علي بن الحسين ، عن أبيه ، عن علي ( عليهم السلام ) قال : « قال رسول الله ( صلّى الله عليه وآله ): إذا نزلت العاهات والآفات ، عوفي أهل المساجد ».[14]

کسی که در پناه خدا هستند اهل مساجد در امان هستند از بلایا. چه مسجد اصطلاحی و چه اهل سجود.

امام صادق علیه السلام دستور العملی دادند که برای بیماری کرونا هم هست. در این روز زیارت خاصه امام رضا علیه السلام مردم ما این را نهادینه کنند.

عن الصادق عليه السلام أنه قال: ما يمنع أحدكم إذا دخل عليه غم من غموم الدنيا أن يتوضأ فيدخل المسجد فيركع ركعتين، يدعو الله فيهما، أما سمعت الله يقول: ﴿و استعينوا بالصبر و الصلاة﴾[15] .[16]

چرا وقتی کسی مشکل دارد وارد مسجد نمی‌شود وضو گیرد و دو رکعت نماز بخواند.

عتبات و مکه و مساجد برای این است که خدا را بخوانیم.

﴿استعينوا بالصبر و الصلاة﴾[17]

در برخی روایات صبر به صوم و در برخی به ولایت تعبیر شده است.[18]

5- حکم بازگشایی مشاهد و مساجد در ایام کرونا

پناهگاه ما همین اماکن است. تا بتوانیم جمع بین مراقبت‌های بهداشتی در مسائل کرونا و دائر بودن مشاهد مشرفه و مواقف مکرمه و مساجد داشته باشیم بهترین راه است. ولی اگر راهی نداشت یا باید حفظ صحت و سلامت داشته باشیم و یا دائر بودن این اماکن، تزاحمی که چند روز بحث کردیم راه برون‌رفت از تنافی احکام الهی در مقام امتثال است. مکلف نمی‌تواند جمع کند. مثل اینکه در نجات غریق اگر می‌شود هر دو و گرنه یکی را نجات می‌دهد.

هیچ چیزی برابری با انفس نمی‌کند، حفظ سلامت از باب اینکه حفظ جان است، مقدم بر همه امور است. مال باید فدای جان شود.

اما ما یک اصل مهم داریم که اولی و اهم و اقدم است که حفظ دین است. در برخی مسائل زود قضاوت نکنند. نسبت به دائر بودن بازار یا عتبات و مساجد و یا تعطیلی آنها عرضمان این است اگر بتوانیم مدیریت و جمع کنیم بهترین راه است. وگرنه حفظ جان مقدم بر حفظ مال است. حفظ خود دین و شعائر دینی مقدم بر همه‌ی همه است.

درست است که ﴿لا تُلْقُوا بِأَيْديکُمْ إِلَي التَّهْلُکَةِ﴾[19] دلیل حفظ نفوس است و درست است که لا ضرر و لا ضرار[20] دلیل حفظ جان و مراقبت است، و قاعده و قانون عقلایی هم می‌گوید پرهیز، اینها مبانی حفظ صحت است؛ ولی از یک طرف شعائر ما هم باید تعظیم شود.

5.1- ادله لزوم حفظ شعائر

آیات و روایات دلیل بر لزوم حفظ شعائر است:

1) ﴿ذلِكَ وَ مَنْ يُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ﴾[21]

2) ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ﴾[22]

3) یا در روایات داریم: «عظّم شعائر الله عز و جل».[23]

ما دو تزاحم داریم. برخی به یکی توجه دارند. اقتصاد و بازار را توجه دارند. اینها مربوط به حیات دنیوی مردم است که دو نگاه به آن است.

امام‌زاده‌ها، مساجد و حرم‌ها مانند حرم امام رضا علیه السلام گاهی به عنوان تعظیم شعائر نگاه می‌کنیم که امر استحبابی است. مگر با حفظ دین یکی شود که واجب می‌شود. حفظ شعائر واجب است ولی تکریم شعائر استحبابی است.

مراقبت بدون هیچ دغدغه‌ای لازم و واجب است. ترکش به عنوان حکم تکلیفی حرام است. از سویی در حکم وضعی خسارت و ضمان هست.

در تزاحم بین سلامت و تعظیم شعائر تنافی ایجاد بشود، این تزاحم وجوب و استحباب است و اینجا وجوب یعنی رعایت مسائل بهداشتی مقدم است. اگر به لحاظ تعظیم شعائر داشته باشیم در محرم و صفر باید مراقبت را مقدم کنیم.

5.2- حکم تزاحم کرونا با اصل حفظ شعائر

فرع دیگر اینکه در تزاحم مسائل کرونا و مراقبت‌های ویژه با اصل حفظ شعائر که امر واجب است، نگه داشتن حرم امام رضا علیه السلام و حرم‌های دیگر واجب است. عده‌ای می‌خواستند عتبات را تصرف کنند و جان‌هایی فدا شد تا تعرض نشود. این واجب بود.

در تعظیم شعائر تعطیلی ممکن است ولی در اصل حفظ شعائر تعطیلی امکان ندارد و لا تهلکوا معنا ندارد. بارزترین مصداقش کربلای امام حسین علیه السلام است.

تزاحم در مقام جعل از بحث ما خارج است.

6- رجوع به متخصص در تشخیص موضوع

در مراقبت‌ها حکم حاکم‌ است یا نظر متخصص است؟ متخصص موضوع را می‌گوید یا حکم را؟

بیان موضوع وقتی کشف شود بیان حکم تکلیفی و وضعی روشن‌تر می‌شود.

بیماری‌ای آمده باید از متخصص بپرسیم واگیر هست یا نیست؟

از چند راه این پرسش از متخصص را می‌فهمیم:

موضوعی منقح شد، حکمش هم پشت سر می‌آید. گفت ضرر و زیان دارد، حکمش می‌آید.

ماسک زدن واجب است چرا که برخی مانند بیمار و بهیار و کادر از همین آسیب می‌بینند. این یک کار ساده است. که حد اقل واجب را برخی انجام نمی‌دهند.

حفظ امنیت و سلامت را جزو اصول حاکمه می‌دانیم. جان در یک جا اهمیتش کم می‌شود و آن جایی است که اصل دین مطرح است. هزاران جان فدای اصل دین باد.

در مباحث گذشته گفتیم کرونا هم مثل وبا است. اکثر لغویون در قاموس و محیط می‌گویند وبا بیماری واگیر است. یکی از مصادیقش می‌شود کرونا.

از بوعلی سینا پرسیدند در باب درمان وبا. چطور وبا را شکست دهیم؟ آیا می‌توانیم آن را شکست دهیم؟ گفت بله می‌توانید. راهش چیست؟ گفت راهش این است که از آن نترسید.

7- وجوب مراقبت بهداشتی با تشخیص موضوع

خوب ما هم عرض می‌کنیم در بیماری کرونا فقه ما عقیم نیست پویا است. «علینا القاء الاصول و علیکم التفریع».[24] حد و حدودش که مشخص شد باید پیروی کنیم.

حضرت امام در ج20 ص30 صحیفه امام نامه زیبایی دارند به مرحوم آقای پسندیده {13 فروردين 1365/ 22 رجب 1406}. ایشان در این نامه زیبا مطرح می‌فرمایند.

روح اللَّه الموسوي الخمينى‌[25]

به این نتیجه رسیده‌اند که بهترین راه درمان ماسک زدن و پیشگیری است. امام حاشیه عروه را در این نامه آورده‌اند.

نکند عده‌ای جانشان را بدهند ولی ما ماسک به صورت نزنیم.

ما باید رعایت حفظ الصحة را داشته باشیم. حفظ سلامت مقدم است تا جایی که بحث دین مطرح نشود.

اگر اقامه حج اقامه دین است اگر اقامه اربعین یا زیارت امام رضا علیه السلام اقامه دین است که همین طور است، باید ترک نشود. هم مردم باید رعایت کنند و هم دولت باید راه جمع پیدا کند.

اگر به قول اطبا که قولشان حجت و لازم الاجرا است و مبنای ما هم همین است باید ببینیم با یک ماسک زدن می‌توانیم اقامه شرایع کنیم؟ الجمع مهما امکن اولی من الطرح. ولی اگر احتمال کشته شدن و مریض شدن و یا ضرر مالی عده‌ای شد مساجد و زیارت‌گاه‌ها و مشاهد برای حفظ صحت و امنیت است.

اگر امروز امام رضا علیه السلام شخصشان در طوس یا امام حسین علیه السلام در کربلا و امام علی علیه السلام در نجف و پیامبر صلی الله علیه و آله در مدینه بودند؛ مردم می‌خواستند به زیارت بروند و خطر برای زائران بود قطعا می‌گفتند مراقب خودتان باشید.

مگر روزی دیدار و زیارت ایشان مساوی با حفظ دین باشد که باید دل به دریا زد. در زیارت امام حسین علیه السلام گفتند احتمال ضرر و خطر است و دشمنان نمی‌گذاشتند ولی گفتند بروید. روایات را ببینید:

حدَّثَنِي أَبِي (رحمه الله) عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُوسَى بْنِ عُمَرَ عَنْ حَسَّانَ [غَسَّانَ] الْبَصْرِيِّ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ قَالَ لِي «يَا مُعَاوِيَةُ لَا تَدَعْ زِيَارَةَ الْحُسَيْنِ (ع) لِخَوْفٍ- فَإِنَّ مَنْ تَرَكَهُ رَأَى مِنَ الْحَسْرَةِ مَا يَتَمَنَّى أَنَّ قَبْرَهُ كَانَ عِنْدَهُ».[26]

در مسائل اقتصادی هم همین‌طور. دائر بودن ادارات و بازار گاهی به اصل حیات و اقصاد مردم بر می‌گردد که زندگی مردم تعطیل می‌شود. عن علي، عن أبيه، عن النوفلي، عن السكوني، عن أبي عبد الله عليه السلام قال: قال رسول الله صلى الله عليه وآله: «كاد الفقر أن يكون كفرا».[27] متخصصان هم این موضوع را روشن کنند. در اینجا اگر اهمیت دایر بودن هست، تعطیلی آن جایز نیست.

متخصص، دولت و حاکم یعنی فرق بین حکم تخصصی، حکم حکومتی و حکم دولتی باید در جلسات بعدی موضوع‌شناسی شود.

در مزاحمت مسائل بهداشتی چون مرتبط به حفظ صحت است بر همه چیز مقدم است جز اینکه خط قرمز آن دین است. انسان مبتلا هم بشود باید دینش را حفظ کند.

اگر مریض هم شد باید برود؛ اینجا دیگر شهید است. احکام شهید هم بار می‌شود. جبهه او هم مبارزه باشد حکم شهید دارد. مدافعان سلامت همین‌طور هستند. چقدر پرستار و دکترهای ما شهید شدند. ایثار کردند. خصوصیات شهید را از جهت کفن و دفن ندارد چرا که در جبهه و معرکه نیست.

وظیفه کادر درمان این است که چون درس این را خوانده باید کار کند و فداکاری کند. عهدنامه پزشکی آنها هم همین را اقتضا می‌کند. من پزشک‌هایی را می‌شناسم که شبانه‌روز کار می‌کنند. شیفت دیگران را هم می‌ایستند. از همین فیضیه می‌گوییم آجرکم الله. شما موضوع را مشخص کنید ما حکم را معین می‌کنیم.