بحث ما درباره غسل یدین در وضو و مسأله سوم تحریر در این باب بود. عرض کردیم چند بحث در ‌این مسأله بیان شده که چهار بحث از آن را مورد بررسی قرار داریم.

 بحث پنجم: وجوب ابتداء از مرفق و ختم به اصابع در غسل یدین

 بحث بعدی این است که در غسل ‌یدین باید ابتدا از مرفق بشود و به اصابع ختم شود و این همان مطلبی است که بین عامّه و خاصّه ‌اختلاف وجود دارد. از نظر خاصّه و بر اساس ادّلهای که در این باب در دست است، اگر غسل یدین ‌منکوساً باشد کافی نیست.

 از ادلّهای که برای این مطلب بیان شده تسالم اصحاب و اجماع قطعی ‌اصحاب است. امّا پشتوانه این تسالم و اجماع روایاتی است که ما در این باب در دست داریم و من ‌برای اینکه این مطلب را از نظر استدلالی مورد بحث قرار داده باشم آن روایات را نقل میکنم:

 روایت ‌اوّل: حدیث دوم باب پانزدهم از ابواب وضو است که صحیحه «زراره» میباشد که امام باقر(علیه‌السّلام) میفرماید: «عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ(علیهالسّلام) أَ لَا أَحْكِي لَكُمْ وُضُوءَ رَسُولِ اللَّهِ(صلیاللهعلیهوآله)- فَقُلْنَا بَلَى فَدَعَا بِقَعْبٍ فِيهِ شَيْ‌ءٌ مِنْ مَاءٍ- فَوَضَعَهُ بَيْنَ يَدَيْهِ ثُمَّ حَسَرَ عَنْ ذِرَاعَيْهِ- ثُمَّ غَمَسَ فِيهِ كَفَّهُ الْيُمْنَى- ثُمَّ قَالَ هَكَذَاإِذَا كَانَتِ الْكَفُّ طَاهِرَةً- ثُمَّ غَرَفَ مِلْأَهَا مَاءً- فَوَضَعَهَا عَلَى جَبِينِهِ - ثُمَّ قَالَ بِسْمِ اللَّهِ وَ سَدَلَهُ عَلَى أَطْرَافِ لِحْيَتِهِ- ثُمَّ أَمَرَّ يَدَهُ عَلَى وَجْهِهِ- وَ ظَاهِرِ جَبِينِهِ مَرَّةً وَاحِدَةً- ثُمَّ غَمَسَ يَدَهُ الْيُسْرَى فَغَرَفَ بِهَا مِلْأَهَا- ثُمَّ وَضَعَهُ عَلَى مِرْفَقِهِ الْيُمْنَى- فَأَمَرَّ كَفَّهُ عَلَى سَاعِدِهِ حَتَّى جَرَى الْمَاءُ عَلَى أَطْرَافِ أَصَابِعِهِ- ثُمَّ غَرَفَ بِيَمِينِهِ مِلْأَهَا- فَوَضَعَهُ عَلَى مِرْفَقِهِ الْيُسْرَى- فَأَمَرَّ كَفَّهُ عَلَى سَاعِدِهِ- حَتَّى جَرَى الْمَاءُ عَلَى أَطْرَافِ أَصَابِعِهِ...». [1] این روایت به روشنی نشان میدهد که حضرت از مرفق شروع کردهاند و به اصابع ختم نمودهاند.

 روایت دوم: حدیث یازدهم این باب پانزدهم است و ‌در سند آن هم «زراره» و هم «بکیر» قرار دارد؛ یعنی از هر دو نقل شده است: «عَنْ بُكَيْرٍ وَ زُرَارَةَ ابْنَيْ أَعْيَنَ أَنَّهُمَا سَأَلَا أَبَا جَعْفَرٍ(علیهالسّلام) عَنْ وُضُوءِ رَسُولِ اللَّهِ ص- فَدَعَا بِطَشْتٍ أَوْ بِتَوْرٍ فِيهِ مَاءٌ فَغَسَلَ كَفَّيْهِ- ثُمَّ غَمَسَ كَفَّهُ الْيُمْنَى فِي التَّوْرِ- فَغَسَلَ وَجْهَهُ بِهَا- وَ اسْتَعَانَ بِيَدِهِ الْيُسْرَى بِكَفِّهِ عَلَى غَسْلِ وَجْهِهِ- ثُمَّ غَمَسَ كَفَّهُ الْيُمْنَى فِي الْمَاءِ- فَاغْتَرَفَ بِهَا مِنَ الْمَاءِ- فَغَسَلَ يَدَهُ الْيُمْنَى مِنَ الْمِرْفَقِ إِلَى الْأَصَابِعِ- لَا يَرُدُّ الْمَاءَ إِلَى الْمِرْفَقَيْنِ- ثُمَّ غَمَسَ كَفَّهُ الْيُمْنَى‌ فِي الْمَاءِ- فَاغْتَرَفَ بِهَا مِنَ الْمَاءِ- فَأَفْرَغَهُ عَلَى يَدِهِ الْيُسْرَى مِنَ الْمِرْفَقِ إِلَى الْكَفِّ- لَا يَرُدُّ الْمَاءَ إِلَى الْمِرْفَقِ- كَمَا صَنَعَ بِالْيُمْنَى-...».‌ [2]

 حضرت خیلی صریح تکیه کردهاند بر این نکته که آب را از پایین به بالا نمیکشیدهاند ‌و حضرت دقّت در حکایت داشتهاند و به این نکته التفات دادهاند که «لَا يَرُدُّ الْمَاءَ إِلَى الْمِرْفَقِ».

  روایت سوم:‌ حدیث بیست و چهارم همین باب است که از کتاب «کشفالغمة» نقل شده است: « عَلِيُّ بْنُ عِيسَى بْنِ أَبِي الْفَتْحِ الْإِرْبِلِيُّ فِي كِتَابِ كَشْفِ الْغُمَّةِ قَالَ ذَكَرَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ وَ هُوَ مِنْ أَجَلِّ رُوَاةِ أَصْحَابِنَا فِي كِتَابِهِ عَنِ النَّبِيِّ(صلیاللهعلیهوآله) وَ ذَكَرَ حَدِيثاً فِي ابْتِدَاءِ النُّبُوَّةِ يَقُولُ فِيهِ‌ فَنَزَلَ عَلَيْهِ جَبْرَئِيلُ وَ أَنْزَلَ عَلَيْهِ مَاءً مِنَ السَّمَاءِ- فَقَالَ لَهُ يَا مُحَمَّدُ قُمْ تَوَضَّأْ لِلصَّلَاةِ- فَعَلَّمَهُ جَبْرَئِيلُ الْوُضُوءَ- عَلَى الْوَجْهِ وَ الْيَدَيْنِ مِنَ الْمِرْفَقِ- وَ مَسْحَ الرَّأْسِ وَ الرِّجْلَيْنِ إِلَى الْكَعْبَيْنِ». [3]

 روایت چهارم: ‌حدیث اوّل باب هفدهم از ابواب وضو است که «زراره» از امام باقر(علیهالسّلام) نقل میکند: «مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زُرَارَةَ بْنِ أَعْيَنَ أَنَّهُ قَالَ لِأَبِي جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ(علیهالسّلام) أَخْبِرْنِي عَنْ حَدِّ الْوَجْهِ- الَّذِي يَنْبَغِي أَنْ يُوَضَّأَ الَّذِي قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- فَقَالَ الْوَجْهُ الَّذِي قَالَ اللَّهُ وَ أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِغَسْلِهِ- الَّذِي لَا يَنْبَغِي لِأَحَدٍ أَنْ يَزِيدَ عَلَيْهِ وَ لَا يَنْقُصَ مِنْهُ- إِنْ زَادَ عَلَيْهِ لَمْ يُؤْجَرْ وَ إِنْ نَقَصَ مِنْهُ أَثِمَ- مَا دَارَتْ عَلَيْهِ الْوُسْطَى وَ الْإِبْهَامُ- مِنْ قُصَاصِ شَعْرِ الرَّأْسِ إِلَى الذَّقَنِ- وَ مَا جَرَتْ عَلَيْهِ الْإِصْبَعَانِ مُسْتَدِيراً فَهُوَ مِنَ الْوَجْهِ- وَ مَا سِوَى ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ الْوَجْهِ- فَقَالَ لَهُ الصُّدْغُ مِنَ الْوَجْهِ فَقَالَ لَا». [4]

 درباره این ‌روایت لازم است نکتهای را عرض کنم. اصل این روایتی که در وسائل آمده از کتاب «من لا یحضر» به ‌نقل از شیخ صدوق است. مرحوم صدوق در ذیل این روایت میفرماید: «وَ لَا تَرُدَّ الشَّعْرَ فِي غَسْلِ الْيَدَيْنِ». [5]

 روایت پنجم: حدیث دوم ‌باب هجدهم از ابواب وضو در کتاب «مستدرکالوسائل» است که از تفسیر «عیاشی» نقل شده. «صفوان» به ‌حضرت میگوید: «الْعَيَّاشِيُّ فِي تَفْسِيرِهِ، عَنْ صَفْوَانَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا(علیهالسّلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ‌ فَقَالَ(علیهالسّلام) قَدْ سَأَلَ رَجُلٌ أَبَا الْحَسَنِ(علیهالسّلام) عَنْ ذَلِكَ فَقَالَ سَيَكْفِيكَ أَوْ كَفَتْكَ سُورَةُ الْمَائِدَةِ يَعْنِي الْمَسْحَ عَلَى الرَّأْسِ وَ الرِّجْلَيْنِ قُلْتُ فَإِنَّهُ قَالَ اغْسِلُوا أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ فَكَيْفَ الْغَسْلُ قَالَ هَكَذَا أَنْ يَأْخُذَ الْمَاءَ بِيَدِهِ الْيُمْنَى فَيَصُبَّهُ فِي الْيُسْرَى ثُمَّ يَفُضَّهُ عَلَى الْمِرْفَقِ ثُمَّ يَمْسَحَ إِلَى الْكَفِّ قُلْتُ لَهُ مَرَّةً وَاحِدَةً فَقَالَ كَانَ يَفْعَلُ ذَلِكَ مَرَّتَيْنِ قُلْتُ يَرُدُّ الشَّعْرَ قَالَ إِذَا كَانَ عِنْدَهُ آخَرُ فَعَلَ وَ إِلَّا فَلَا‌». [6] مقصود از ردّ شعر معلوم است. کنایه از این است که غسل یدین منکوساً نباشد. ‌البتّه حضرت میفرماید: « إِذَا كَانَ عِنْدَهُ آخَرُ فَعَلَ وَ إِلَّا فَلَا‌»؛ یعنی اگر لازم است تقیّه کند، عیبی ندارد که غسل یدین منکوساً باشد ‌و گرنه نباید منکوساً باشد. بنابراین بر اساس این روایات؛ از نظر خاصّه مسأله تمام شده است که غسل ‌یدین باید از مرفق شروع شده و به اصابع ختم شود.‌

 علاوه بر این روایات، روایاتی هم در باب تفسیر آیه شریفهای که درباره وضو است وارد شده که به ‌اصطلاح روایات بیانیّه برای این آیه هستند.

 روایت ششم: حدیث اوّل باب نوزدهم از ابواب وضو ‌است: «مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ وَ غَيْرِهِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنِ الْهَيْثَمِ بْنِ عُرْوَةَ التَّمِيمِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ‌(علیهالسّلام) عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرافِقِ فَقُلْتُ هَكَذَا وَ مَسَحْتُ مِنْ ظَهْرِ كَفِّي إِلَى الْمِرْفَقِ فَقَالَ لَيْسَ هَكَذَا تَنْزِيلُهَا إِنَّمَا هِيَ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ مِنَ الْمَرَافِقِ ثُمَّ أَمَرَّ يَدَهُ مِنْ مِرْفَقِهِ إِلَى أَصَابِعِهِ». [7]

 در این روایت «هیثمبنعروةتمیمی» از حضرت درباره تفسیر این آیه سؤال میکند ‌و خودش به حضرت نشان میدهد که آیا معنی آیه این است و از کف دست به سمت بالا و مرفق می‌کشد که حضرت میفرماید اینطور نیست و بعد خودشان روش صحیح غسل یدین را بیان میکنند.

 ظاهراً حضرت جای شبههای نگذاشتهاند که غسل یدین باب از مرفق ‌شروع شود.

 روایت هفتم: حدیث سوم باب سی و دوم از ابواب وضو است. روایت معروفی است: «مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ الْمُفِيدُ فِي الْإِرْشَادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَضْلِ أَنَّ عَلِيَّ بْنَ يَقْطِينٍ كَتَبَ إِلَى أَبِي الْحَسَنِ مُوسَى(علیهالسّلام)- يَسْأَلُهُ عَنِ الْوُضُوءِ- فَكَتَبَ إِلَيْهِ أَبُو الْحَسَنِ(علیهالسّلام) - فَهِمْتُ مَا ذَكَرْتَ مِنَ الِاخْتِلَافِ فِي الْوُضُوءِ- وَ الَّذِي آمُرُكَ بِهِ فِي ذَلِكَ أَنْ تُمَضْمِضَ ثَلَاثاً- وَ تَسْتَنْشِقَ ثَلَاثاً وَ تَغْسِلَ وَجْهَكَ ثَلَاثاً- وَ تُخَلِّلَ شَعْرَ لِحْيَتِكَ‌ وَ تَغْسِلَ يَدَيْكَ إِلَى الْمِرْفَقَيْنِ ثَلَاثاً- وَ تَمْسَحَ رَأْسَكَ كُلَّهُ وَ تَمْسَحَ ظَاهِرَ أُذُنَيْكَ وَ بَاطِنَهُمَا- وَ تَغْسِلَ رِجْلَيْكَ إِلَى الْكَعْبَيْنِ ثَلَاثاً- وَ لَا تُخَالِفَ ذَلِكَ إِلَى غَيْرِهِ- فَلَمَّا وَصَلَ الْكِتَابُ إِلَى عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ- تَعَجَّبَ مِمَّا رَسَمَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ(علیهالسّلام) فِيهِ- مِمَّا جَمِيعُ الْعِصَابَةِ عَلَى خِلَافِهِ»

 حضرت ابتدا در نامه خود به علی بن یقطین وضوئی را سفارش میکند که بر خلاف تمام ‌فرمایشاتشان به اصحاب بوده است.

 «- ثُمَّ قَالَ مَوْلَايَ أَعْلَمُ بِمَا قَالَ- وَ أَنَا أَمْتَثِلُ أَمْرَهُ- فَكَانَ يَعْمَلُ فِي وُضُوئِهِ عَلَى هَذَا الْحَدِّ- وَ يُخَالِفُ مَا عَلَيْهِ جَمِيعُ الشِّيعَةِ امْتِثَالًا لِأَمْرِ أَبِي الْحَسَنِ(علیهالسّلام) - وَ سُعِيَ بِعَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ إِلَى الرَّشِيدِ- وَ قِيلَ إِنَّهُ رَافِضِيٌّ فَامْتَحَنَهُ الرَّشِيدُ مِنْ حَيْثُ لَا يَشْعُرُ- فَلَمَّا نَظَرَ إِلَى وُضُوئِهِ نَادَاهُ- كَذَبَ يَا عَلِيَّ بْنَ يَقْطِينٍ مَنْ زَعَمَ أَنَّكَ مِنَ الرَّافِضَةِ- وَ صَلَحَتْ حَالُهُ عِنْدَهُ- وَ وَرَدَ عَلَيْهِ كِتَابُ أَبِي الْحَسَنِ(علیهالسّلام) ابْتَدِئْ مِنَ الْآنَ- يَا عَلِيَّ بْنَ يَقْطِينٍ وَ تَوَضَّأْ كَمَا أَمَرَكَ اللَّهُ تَعَالَى- اغْسِلْ وَجْهَكَ مَرَّةً فَرِيضَةً- وَ أُخْرَى إِسْبَاغاً - وَ اغْسِلْ يَدَيْكَ مِنَ الْمِرْفَقَيْنِ كَذَلِكَ- وَ امْسَحْ بِمُقَدَّمِ رَأْسِكَ- وَ ظَاهِرِ قَدَمَيْكَ مِنْ فَضْلِ نَدَاوَةِ وَضُوئِكَ- فَقَدْ زَالَ مَا كُنَّا نَخَافُ مِنْهُ عَلَيْكَ وَ السَّلَام». [8] ‌

 من این روایات را نقل کردم تا بگویم پشتوانه تسالم اصحاب و ‌اجماع قطعی روایات صحاحی است که اندک هم نیست و خیلی روشن هستند ‌در اینکه شروع غسل یدین باید از مرفق باشد و به اصابع ختم شود.

 

 

 

 بحث ششم: معنی «إلی» در آیه شریفه وضو

 در باب غسل یدین فقط یک ‌بحث باقی میماند که راجع به خود آیه شریفه «فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرافِقِ» است. در این آیه اختلاف است که «إلی» به چه ‌معناست. برای فهم معنای آیه ابتداءً لازم است مقدمتاً این بحث را مطرح کنم که دست چیست؟

 اصلاً مراد از خود ید چیست؟ از آنجائی که بحث ما درباره احکامی است که در شریعت ما آمدهاند، ‌لذا اگر به خود قرآن هم رجوع کنیم، میبینیم اطلاقاتی که در قرآن بر ید شده است مختلف می‌باشد. مثلاً در آیه شریفه آمده «وَ السَّارِقُ وَ السَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا»؛ [9] در اینجا منظور از ید چیست؟ آیا مقصود بریدن آرنج است یا منکب ‌یا نوک دست؟ در آیه تیمّم آمده: «فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَ أَيْدِيكُمْ»؛ [10] در این آیه هم سؤال مطرح میشود که از کجای ید باید مسح کنیم؟ ‌از بالای شانه یا آرنج؟ در خود آیه وضو آمده است: «إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاَةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ»؛‌

 بنابراین من سه حکم شرعی در قرآن بیان کردم، حدّ سرقت، حدّ تیمم و حدّ وضو که در ‌همه این سه آیه ید مطرح شده است. ولی میبینیم که در این آیات هیچ معنایی از ید نشده و قرآن معنای ید را رها کرده است.

 امّا اگر به ‌سنّت مراجعه کنیم معنای ید را در هر کدام از این آیات شریفه روشن کرده است. درباره ید در آیه «وَ السَّارِقُ وَ السَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا» ‌آمده که منظور اصابع و انگشتان است. در آیه وضو «إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاَةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ»؛ ‌آمده که مقصود مرفق است و در آیه تیمّم مراد ‌از ید تا زند است. لذا در هرکدام از آیات مقصود از ید متفاوت با سایر آیات است.‌

 این که در این آیات مقصود از ید روشن نشده و باید به وسیله روایات این معنا را درک کنیم، دلالت ‌بر این مطلب دارد که این آیات اصلاً در صدد بیان کیفیّت نیستند. مثلاً در آیه تیمّم نیامده که باید از ‌سر انگشتان تا زند را مسح کرد یا از زند تا سر انگشتان.‌ یا آیه وضو اصلاً در مقام بیان کیفیّت غسل یدین نیست. بلکه فقط در صدد بیان حدّ مغسول است که ‌در باب تیمّم حتّی این حد هم بیان نشده است، چه برسد به کیفیّت مسح ید.‌

 در مسأله حدّ سرقت هم حتّی حدّ قطع ید بیان نشده، چه برسد به کیفیّت آن و فقط میگوید ید باید ‌قطع شود.‌

 بنابراین از مجموع این مطالب به این نتیجه میرسیم که آیات در مقام بیان کیفیّت غسل و مسح ‌نیستند و اینکه در آیه شریفه وضو «إلی» آمده، دلالت بر این مطلب نمیکند که غسل باید از اصابع ‌شروع شده و به مرفق ختم شود. بلکه آوردن این تعبیر ریشه در عرف متداول بین مردم دارد. زیرا در ‌عرف دست را از سر انگشت به بالا حساب میکنند و نه از شانه تا سر انگشت. یعنی شروع دست را ‌از سر انگشت میدانند.‌

 مثلاً اگر به کسی بگویید که دست خود را به من بده، شانهاش را به طرف شما نمیآورد؛ بلکه ‌انگشتان خود را به سمت شما میآورد؛ این نشان میدهد که عرف شروع ید را از سر انگشتان می‌داند به بالا. ید در باب سرقت از سر انگشت شروع میشود تا آخر دست که بسته به دفعات سرقت ‌متفاوت است. در باب تیمّم ید از سر انگشتان شروع میشود تا زند و در باب وضو از سر انگشت ‌تا مرفق.‌

 بنابراین مسألهای که در آیات مطرح است بر اساس این فهم عرفی است؛ ولذا در آیه وضو آنچه ‌مطرح است حدّ مغسول میباشد. امّا کیفیّت مسح در تیمّم و کیفیّت غسل در وضو اصلاً و ابداً در آیه ‌شریفه بحث نشده است و در آیه شریفه نیامده که این غسل باید از بالا به پایین باشد یا از پایین به ‌بالا و آیه اصلاً در صدد بیان این مطلب نیست و بیان کیفیّت غسل و مسح واگذار به سنّت شده ‌است.‌

 تقریبی که بنده کردم را خوب دقّت کنید. من ابتداءً به سراغ روایات نرفتم؛ بلکه از خود آیات قرآن ‌استفاده کردم که بیان کیفیّت غسل واگذار به سنّت شده است و سنّت در باب کیفیّت تیمّم میگوید ‌که باید از زند به پایین مسح شود و نه از سرانگشتان به سمت بالا.‌ درباره وضو هم میگوید که غسل یدین باید از مرفق به طرف اصابع باشد و نه منکوساً.

 فهم کیفیّت غسل یدین واگذار به عرف شده

 امّا مطلب ‌بالاتر این است که وقت میگوییم آیه وضو فقط حدّ غسل یدین را بیان کرده که باید از سر انگشتان ‌باشد تا مرفق و چگونگی آن را بیان نکرده و در صدد بیان آن هم نیست و بیان کیفیّت این غسل واگذار ‌به سنّت شده است. امّا من میگویم حتّی برای فهم کیفیّت غسل نیاز به سنّت هم نداریم.؛ بلکه کیفیّت غسل واگذار به عرف شده است. من کمتر دیدهام که آقایان روی این نکته تکیه کنند؛ ‌یعنی ما وقتی از عرف سؤال میکنیم که دست خود را چگونه میشویی، اینطور نیست که آب بر ‌روی سر انگشتان خود بریزد و بعد به طرف بالا بکشد. مگر دیوانه باشد که اینطور غسل ید کند!‌

 بلکه معمول و متعارف این است که دست خود را از آرنج به سمت پایین غسل میکند و به هر ‌کسی که این مطلب را بگویی وقتی میخواهد دست خود را غسل کند از بالا به پایین میشوید و نه ‌از پایین به بالا. لذا کیفیّت غسل یدین واگذار به عرف شده است و اگر واگذار به عرف هم بشود، عرف باز اینطوری میفهمد که غسل یدین باید از بالا به پایین ‌باشد. لذا نباید تصوّر شود که بحث غسل یدین از بالا به پایین از امام باقر و امام صادق(علیهماالسّلام) ‌شروع شده است؛ بلکه این حضرات هم دارند وضوی پیامبر را حکایت میکنند؛ بنابراین فقط به قائل این ‌روایات توجّه نکنید. «حفظت ‌شیئا ًو غاب ‌عنک‌ شیئاً آخر»؛ بلکه به این توجّه کنید که بحث حکایت وضوی رسول الله است و این نوع ‌وضو گرفتن از خود پیامبر شروع شده است. بنابراین حتّی به سراغ آیه هم که برویم، باز آیه دلالت بر ‌غسل از بالا به پایین میکند. حتّی عامّه هم نتوانستند این نکته را انکار کنند که آیه صرفاً در مقام بیان ‌حدّ غسل ید و مغسول است و نه در مقام بیان کیفیّت غسل؛ چون آیات دیگر هم داشتیم که در آن ید ‌به کار رفته بود و معنای ید در آنها با این آیه متفاوت بود. ولی عامّه چون نتوانستند کیفیّت غسل سرانگشتان ‌تا مرفق را استنباط کنند، کأنّه اطلاق آیه را گرفته اند و گفتهاند چه از بالا ‌به پایین و چه از پایین به بالا، فرق نمیکند؛ ولی نتوانستند این را انکار کنند که آیه صرفاً در صدد بیان حدّ مغسول ‌است.

 بنابراین نتیجه میگیریم که کیفیّت غسل یدین به این نحو است که باید از مرفق شروع کرده و ‌به اصابع ختم شود.‌