< فهرست دروس

درس خارج فقه آیت الله هاشمی شاهرودی

93/07/19

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع : منظور از کفر منکر وجوب حج
فصل 1: من أركان الدين الحجّ، و هو واجب على كلّ من استجمع الشرائط الآتية ...[1]
از اينكه چند جلسه‌اى درس تعطيل شد عذر خواهى مى‌كنم و از حضور فضلا و علما در مراسمات و جلسات والده بنده و ام الشهداء تشكر مى‌كنم و همچنين از پيامهاى تسليت خصوصا پيام تسليت مقام معظم رهبرى و مراجع و همه عزيزان تشكر مى‌كنم كه واقعا باعث تسكين خاطر بازماندگان بود.
مقام شهید:
يكى از نكاتى كه در اين حادثه براى من عجيب بود كه مى‌تواند براى همه نيز عبرتى باشد در رابطه با عظمت و ارزش مقام شهيد و شهداست و مصداق پيدا كردن آياتى كه در قرآن در رابطه حيات شهدا و زنده بودن آنها تاكيد دارد؛ اين كه صدام اين سه برادر شهيدرحمه الله و فرزندان اين مادر را به شهادت رساند به جهت اين كه يكى از آنها در رفع حصر از شهيد صدررحمه الله و تأييد از امام‌رحمه الله در تظاهرات شركت موثر داشت و او را دستگير كرده كه هر سه برادر را شهيد كردند ولى خباثت صدام ملعون به گونه‌اى بود كه افرادى كه ايرانى بودند را به گونه‌اى شهيد كند كه يادى از آنها در تاريخ باقى نماند و لهذا جنازه شهيد را هم تحويل ندادند و خواستند بالكل نام و اسم شهدا از روزگار محو شود به خيال اينكه با اين كارها مى‌توانند آثار پر بركت شهادت آنها را محو كنند ولى از آنجا كه خداوند مى‌فرمايد كه شهيد زنده است و در شهادت بركات و آثار زيادى قرار داده‌ايم، خواست و اراده‌اش بر اين تعلق گرفت كه نام اين سه شهيد دو مرتبه زنده گردد يكبار بعد از سرنگونى صدام معلون بود كه شهادتشان معلوم شد و مجالسى گرفته شد و پيامهاى تسليت، ياد و نام آنها را زنده كرد و مرتبه دوم با فوت والده اين سه شهيد بود كه در كل منطقه مجدداً نام و ياد و خاطره شهادت مظلومانه آنها زنده شد و اراده خداوند اينگونه بود كه ياد و نام شهداء هميشه زنده بماند و دوستان و شخصيتهاى انقلابى و اسلامى و علماء و بزرگان و مسئولان نه تنها در كشورمان بلكه در كشورهاى مختلف عربى عراق، لبنان، عربستان و بحرين با ارسال پيامهاى تسليت و برگزارى مراسم ختم و فاتحه ياد و نام آن شهداء را احياى مجدد كردند و اين گونه خداوند متعال با كسانى كه با اخلاص، وجودشان را در راه او فدا مى‌كنند معامله مى‌كند كه علاوه بر مقامات عالى شهيد نزد خداوند متعال و انبياء و ائمه اطهارعليهم السلام به هر مناسبتى ياد و نام آنها زنده مى‌شود، اميد است كه خداوند توفيق پاسدارى و زنده نگه داشتن ياد و هدف آنها و مخصوصاً شهدايى كه اين گونه مظلومانه شهيد شدند را به همه ما عطا كند و خود شهيد صدررحمه الله و خواهر مظلومه‌اش هم اين گونه شهيد شدند كه شهداى ويژه‌اى هستند و خداوند براى آنها مقام خاصى منظور كرده است.
مسائل مربوط به بحث حج:
بحث در مسائل حج عروه بود كه فرمود:
(من أركان الدين الحجّ، و هو واجب على كلّ من استجمع الشرائط الآتية من الرجال و النساء و الخناثى بالكتاب و السنّة و الإجماع من جميع المسلمين. بل بالضرورة)[2]كه اين قسمت قبلاً مشروحاً بيان شد سپس مى‌فرمايد (و منكره فى سلك الكافرين و تاركه عمداً مستخفّاً به بمنزلتهم، و تركه من غير استخفاف من الكبائر)
مقصود از کفر منکر وجوب حج:
چنانچه مقصود از اين بحث كه منكر وجوب حج در سلك كافرين است و همچنين كسى كه حج را عمدا ترك كند با استخفاف به آن، به منزله كفار باشد، اين است كه منكر ضرورى، احكام كفار را دارد
مبنای قول مرحوم سید:
كه ظاهرا همين مقصود مرحوم سيدرحمه الله مى‌باشد مبتنى است بر آن مبناى كلى كه در جاهاى مختلف ذكر كرده است كه كسانى كه حكم ضرورى از دين را انكار كنند كافر هستند يا مطلقا و يا در جايى كه جاهل مركب نباشد كه برخى اين قيد را اضافه كرده‌اند
تفصیل در بحث کفر منکر ضروی:
تفصيلات ديگرى هم در اين مسئله داده شده است و كبراى اين مسئله كه آيا منكر ضرورى موجب كفر به اين معناهست يا خير در بحث طهارت و نجاست كفار بحث مى‌شود ولى در اينجا در مسئله حج خصوصيتى دارد كه مناسب است اجمالاً بحث شود زيرا كه در ذيل آيه حج هم كلمه (وَ مَنْ كَفَرَ)آمده است كه به اين هم استدلال شده است و همچنين به برخى از روايات خاصى كه در مورد ترك حج وارد شده استدلال شده است لهذا بد نيست كه اين مسأله در اينجا اجمالا بررسى شود.
معنای مصطلح کفر در ما نحن فیه قابل قبول نیست:
اين مبنا كه انكار ضرورى بما هو انكار للضرورى موجب كفر است و موجب مهدور الدم شدن و بينونت زوجه و حرمت نكاح و ارث مى‌شود قابل قبول نيست زيرا كه مجرد انكار ضرورى بما هو انكار ضرورى موضوع اين احكام نيست يعنى انكار ضرورى به تنهايى موضوع اين آثار قرار نگرفته است
دلیل نظر استاد:
چرا، اگر انكار ضرورى به نحوى باشد كه منجر به انكار اصل رسالت و خروج از دين شود در آن صورت آثار مذكور بار مى‌شود.
معنای کفر:
براى توضيح بيشتر اين مطلب لازم است ابتدا عنوان كلمه (كفر)را بررسى كنيم كه به چه معناست و بعد ببينيم موضوع آثارى كه گفته شد چه عنوان و كدام يك از معانى كفر و يا خروج از اسلام است.
کفر در لغت:
(كفر) در لغت به معناى ستر و پوشاندن و تغطيه است كه كلمه كَفّاره هم همين معنا را مى‌رساند كه چيزى است كه گناهان را مى‌پوشاند و يا تكفير در نماز به معناى پوشاندن و جمع كردن دست است ولى بيشتر در جحود و انكار و مخصوصا انكار نعمت و يا حق، استعمال شده است و غالباً عنوان (كفر) نيز در جحد نعمت استعمال مى‌شود و عنوان كفر هم بيشتر در انكار و جحد حق و دين استعمال مى‌شود
کفر در آیات:
در آيات قرآن كفر به معانى مختلفى آمده است.
مثلاً به معناى كفران نعمت وارد شده است مانند آيه شريفه (وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزيدَنَّكُمْ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابى لَشَديدٌ)[3] يا آيه‌اى كه مربوط به نقل قول فرعون به موسى است آنجا كه يكى از قبطى ها و اتباع فرعون را كشت گفت : (وَ فَعَلْتَ فَعْلَتَكَ الَّتى فَعَلْتَ وَ أَنْتَ مِنَ الْكافِرينَ) [4]كافرين در اين جا به معناى كفران نعمت فرعون است كه او را بزرگ كرده بود - و در آيات متعددى به معناى مطلق جحد و انكار حق بكار رفته است مثل (وَ كانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذينَ كَفَرُوا فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الْكافِرين) [5]يعنى دين پيامبر خاتم را كه بشارت به آن را مى‌دانستند انكار كردند و اهل كتاب بخاطر آن به مكه و مدينه كوچه كرده بودند تا به پيامبرى كه برگزيده مى‌شود ايمان آورند و خلاصه منتظر او بودند تا به او ايمان بياورند ليكن وقتى كه اين پيامبرصلى الله عليه وآله مبعوث شد وى را انكار كرده و جحود ورزيدند.
بعضا هم به معناى برائت جستن و تبرى مى‌آيد مثل (وَ قالَ إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثاناً مَوَدَّةَ بَيْنِكُمْ فِى الْحَياةِ الدُّنْيا ثُمَّ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْضٍ وَ يَلْعَنُ بَعْضُكُمْ بَعْضاً وَ مَأْواكُمُ النَّارُ وَ ما لَكُمْ مِنْ ناصِرين) [6]بنابراين عنوان كفر در معانى مختلفى به كار رفته است كه برخى به مناسبت و يا قرينه مجاز است ولى در أصل انكار و جحد حقيقت است و شايد بهترين روايتى كه اهم اين معانى در آن ذكر شده است
کفر در روایات:
روايتى است كه مرحوم كلينى‌رحمه الله در كافى از امام صادق‌عليه السلام نقل مى‌كند كه مفصل است البته در وسايل الشيعه نيز به صورت تقطيع آمده است عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ بَكْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ يَزِيدَ عَنْ أَبِي عَمْرٍو الزُّبَيْرِي عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّه‌عليه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ أَخْبِرْنِى عَنْ وُجُوهِ‌ن الْكُفْرِ فِى كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ الْكُفْرُ فِى‌كِتَابِ اللَّهِ عَلَى خَمْسَةِ أَوْجُهٍ فَمِنْهَا كُفْرُ الْجُحُودِ وَ الْجُحُودُ عَلَى وَجْهَيْنِ وَ الْكُفْرُ بِتَرْكِ مَا أَمَرَ اللَّهُ وَ كُفْرُ الْبَرَاءَةِ وَ كُفْرُ النِّعَمِ فَأَمَّا كُفْرُ الْجُحُودِ فَهُوَ الْجُحُودُ بِالرُّبُوبِيَّةِ وَ هُوَ قَوْلُ مَنْ يَقُولُ لَا رَبَّ وَ لَا جَنَّةَ وَ لَا نَارَ وَ هُوَ قَوْلُ صِنْفَيْنِ مِنَ الزَّنَادِقَةِ يُقَالُ لَهُمُ الدَّهْرِيَّةُ وَ هُمُ الَّذِينَ يَقُولُونَ- (وَ ما يُهْلِكُنا اِلَّا الدَّهْرُ)[7]وَ هُوَ دِينٌ وَضَعُوهُ لِأَنْفُسِهِمْ بِالاسْتِحْسَانِ عَلَى غَيْرِ تَثَبُّتٍ مِنْهُمْ وَ لَا تَحْقِيقٍ لِشَي مِمَّا يَقُولُونَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- (إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ)[8]أَنَّ ذَلِكَ كَمَا يَقُولُونَ وَ قَالَ- (إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا يُؤْمِنُونَ يَعْنِى بِتَوْحِيدِ اللَّهِ تَعَالَى فَهَذَا أَحَدُ وُجُوهِ الْكُفْر)[9] وَ أَمَّا الْوَجْهُ الْآخَرُ مِنَ الْجُحُودِ عَلَى مَعْرِفَةٍ وَ هُوَ أَنْ يَجْحَدَ الْجَاحِدُ وَ هُوَ يَعْلَمُ أَنَّهُ حَقّ قَدِ اسْتَقَرَّ عِنْدَهُ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ (وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا)[10]وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- )وَ كانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الْكافِرِينَ)[11]فَهَذَا تَفْسِيرُ وَجْهَيِ الْجُحُودِ وَ الْوَجْهُ الثَّالِثُ مِنَ الْكُفْرِ كُفْرُ النِّعَمِ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى يَحْكِى قَوْلَ سُلَيْمَان‌عليه السلام (هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّى لِيَبْلُوَنِى أَ أَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ وَ مَنْ شَكَرَ فَإِنَّما يَشْكُرُ لِنَفْسِهَ وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّى غَنِى كَرِيم)[12]وَ قَالَ(لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ‌أ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِى لَشَدِيدٌ)[13]وَ قَالُ (فَاذْكُرُونِى أَذْكُرْكُمْ وَ اشْكُرُوا لِى وَ لا تَكْفُرُونِ)[14] وجه سوم اخفاى نعمت و توجه نكردن و بى التفات بودن به نعمت است .(وَ الْوَجْهُ الرَّابِعُ مِنَ الْكُفْرِ تَرْكُ مَا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ )كه كفر به معناى ترك است ( وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- )وَ إِذْ أَخَذْنا مِيثاقَكُمِ لا تَسْفِكُونَ دِماءَكُمْ وَ لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَكُمْ مِنْ دِيارِكُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونِ ثُمَّ أَنْتُمْ هؤُلاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَكُمِ وَ تُخْرِجُونَ فَرِيقاً مِنْكُمْ مِنْ دِيارِهِمْ تَظاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانُ وَ إِنْ يَأْتُوكُمْ أُسارى تُفادُوهُمَ وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ إِخْراجُهُمْ أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتابِ وَ تَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَما جَزاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذلِكَ مِنْكُمْ)[15]فَكَفَّرَهُمْ بِتَرْكِ مَا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ وَ نَسَبَهُمْ إِلَى الْإِيمَانِ وَ لَمْ يَقْبَلْهُ مِنْهُمْ وَ لَمْ يَنْفَعْهُمْ عِنْدَهُ فَقَالِ )فَما جَزاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذلِكَ مِنْكُمْ‌أ إِلَّا خِزْى فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يُرَدُّونَ إِلى أَشَدِّ الْعَذابِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ)[16] اين افراد داراى ايمان بودند و مى‌فرمايد كه به برخى از احكام الهى كفران مى‌كنيد كه ترك و تجرى است وَ الْوَجْهُ الْخَامِسُ مِنَ الْكُفْرِ كُفْرُ الْبَرَاءَةِ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ يَحْكِى قَوْلَ إِبْرَاهِيم‌عليه السلام )كَفَرْنا بِكُمْ وَ بَدا بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً حَتَّى تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ)[17]يَعْنِى تَبَرَّأْنَا مِنْكُمْ وَ قَالَ يَذْكُرُ إِبْلِيسَ وَ تَبْرِئَتَهُ مِنْ أَوْلِيَائِهِ مِنَ الْإِنْسِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ- )إِنِّى كَفَرْتُ بِما أَشْرَكْتُمُونِ مِنْ قَبْل([18]وَ قَالْ )إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثاناً مَوَدَّةَ بَيْنِكُم فِى الْحَياةِ الدُّنْيا ثُمَّ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْضٍ وَ يَلْعَنُ بَعْضُكُمْ بَعْضاً)[19]يَعْنِى يَتَبَرَّأُ بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ)[20]
امام‌عليه السلام در اينجا اين 5 معنا را براى سائل بيان مى‌فرمايند و در لغت هم كلمه كفر در اصل، به معناى ستر است ولى به معناى انكار و جحود بكار مى‌رود و معانى مختلفى هم دارد حال آيا اين معانى همه حقيقى هستند يا خير ؟
حقیقت و مجاز در معنای کفر در روایت:
اين روايت و همچنين كلمات لغويين در مقام بيان استعمال لفظ در اين معانى است و در صدد بيان حقيقى بودن و مجازى بودن آنها نيست البته تشخيص آن چندان أثرى از نظر فقهى در ما نحن فيه ندارد زيرا كه اين معانى مختلف چه حقيقى باشند و چه مجازى، موضوع آن اثر فقهى كه در اين جا منظور فقهاست نمى‌باشد زيرا كه آن آثار بر مطلق (كفر) در ادله بار نشده است
روش صحیح در ما نحن فیه:
لهذا روش صحيح و دقيق آن است كه بررسى شود ادله‌اى كه اين آثار را بيان داشته چه عنوانى در آن آمده است و مجرد اين كه به كسى يا فعلى اطلاق كافر يا كفر شود براى ترتب آن آثار كافى نيست و تا عنوانى كه در ادله موضوع آن آثار قرار گرفته مشخص نشود نمى‌توانيم ترتب آن آثار را از رواياتى كه عنوان كافر در آنها بر كسى اطلاق شده است استفاده بكنيم بلكه اين عنوان در روايات در موارد زيادى اطلاق شده است كه يقيناً موضوع آن آثار نمى‌باشد لهذا لازم است ابتدا ادله آن آثار را بررسى كرد تا مشخص گردد مستفاد از آنها چيست.
لسان روایات در مورد آثار کفر:
عرض مى‌كنيم كه ما در رابطه با آن آثار دو سنخ روايات يا دو لسان از روايات داريم؛ يكى رواياتى است كه موضوع حرمت دم و حقن الدما و جواز المناكح و المواريث در آن آمده است و دسته ديگر رواياتى است كه در عكس مسئله آمده است يعنى در كجا انسان بر زوجه‌اش حرام شده و اموالش به ارث برده شده و مهدور الدم مى‌شود و در دسته اول عنوان اسلام و اقرار به شهادتين آمده است و در دسته دوم عنوان ارتداد و تكذيب پيامبرصلى الله عليه وآله و يا اقرار به دين ديگر غير از اسلام آمده است
نتیجه:
لازم است اين دو دسته را بررسى كرد كه از بررسى مجموع اين دو دسته از روايات چه عنوانى موضوع اين احكام واقع مى‌شود و همچنين به كمك ارتكاز ذهنى متشرعه بايد ديد چه چيزى موضوع اين احكام كه محل ابتلاء همه مسلمانان بوده است، مى‌باشد كه تا اين موضوع مشخص نشود بحث از حكم منكر ضرورى مشخص نخواهد شد و اين نكته مورد توجه قرار نگرفته است كه در بحث آينده اين دو دسته از روايات را بيشتر بررسى مى‌كنيم.


[9] سوره بقره،6.

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo